موضوع این نوشتار یک حکم شرعی پر کاربرد است. این حکم در عین حال که بسیار ساده و زود فهم است اما به دلیل غیر کارشناسی بیان شدن آن از زبان برخی افراد غیر متخصص و مورد اعتماد مردم، آنگونه که باید به اجرا در نمی آید و اکثر مردم خیال می کنند که “پزشک محرم است” و همین بی اطلاعی از کیفیت دقیق اجرای آن سبب شده تا رعایت درست آن از سوی متدینین موجب تعجب یا اعتراض عده ای نا آگاه به اصل حکم شود.
باید بدانیم که «محرمیت» غیر از «لمس و نظر در مواقع ضروری» است. ابتدا لازم است که قدری درباره این دو عنوان توضیح دهیم:
محرمیت
زن و مرد نامحرم تنها از سه راه به یکدیگر محرم می شوند که این سه راه انحصاری عبارتند از: نسب، رضاع و مصاهره. (تحریرالوسیله ۲/۲۶۲)
نسب: همان ارتباط فامیلی است که عده ای از طریق پدر و مادر با یکدیگر نسبت فامیلی پیدا می کنند مانند برادر و خواهر یا عمه و برادر زاده و مانند آن.
رضاع: محرمیت از راه شیرخوردن است. اگر زنی با شرایطی که در کتابهای فقهی آمده است نوزاد پسری را شیر دهد خود آن زن در آینده به آن پسر بچه محرم خواهد بود. (البته تعداد دیگری هم از در این بین به هم محرم می شوند که توضیحش در کتب فقهی آمده است)
مصاهره: ارتباط فامیلی است که از طریق ازدواج به وجود می آید. مثلا داماد به مادر زن و مادر بزرگ همسر خود محرم می شود.
اگر پزشک به وسیله یکی از این راهها به بیمار خود محرم است که هیچ و اگر هیچ کدام از این عناوین در مورد او صدق نمی کند به هیچ عنوان به بیمار محرم نیست و نخواهد بود؛ حتی یک لحظه.
جواز لمس و نظر به مقدار لزوم و در مواقع ضروری
لمس نامحرم و نظر به او شرعا حرام است. (العروهالوثقی المحشی ۵/۴۹۴-۴۹۷) (۱)
حال این حرمت هم مانند سایر محرمات اگر در شرایط اضطرار قرار گرفت به مقدار لازم از آن چشم پوشی می شود و این مانند خوردن گوشت مردار است؛ هر چند خوردن گوشت حیوانی که خودش مرده است شرعا حرام می باشد اما اگر انسان در حالت اضطرار قرار گرفت یعنی ادامه زندگی او بسته به خوردن چنین گوشتی بود آنگاه جایز بلکه واجب است که به مقدار ضرورت یعنی مقداری که اضطرار او رفع شود از آن گوشت بخورد؛ این است معنای اضطرار و رفع آن.(۲)
در مسأله مورد بحث اگر نجات جان و یا درمان بیمار متوقف بر نظر و یا لمس پزشک نامحرم شد او باید تنها به مقداری که لازم است و نه بیشتر بیمار نامحرم خود را نگاه و یا لمس نماید و بیشتر از آن مقدار برای هر دو گناه محسوب می شود. در این خصوص یک قانون کلی وجود دارد که با توجه به آن می توان بسیاری از سوالاتی که در این زمینه مطرح می شود را پاسخ داد آن قاعده این است که می فرمایند:
به طور کلى با وجود پزشکِ مماثل [:هم جنس]، رجوع به غیر مماثل در صورتى که مستلزم لمس یا نظرِ حرام باشد، جایز نیست ولى اگر پزشکِ مماثل در مورد یک بیمارى وجود نداشته و یا تخصص کافى را نداشته باشد، رجوع به غیر مماثل اشکال ندارد لکن باید به مقدار ضرورت باید اکتفا شود. (۳)
با توجه به همین اصل به چند حکم فقهی از مقام معظم رهبری توجه کنید:(۴)
سوال: مراجعه بیمار زن به دندانپزشک مرد جهت معالجات دندانپزشکى چه حکمى دارد؟
جواب: اگر براى اینگونه کارها، دسترسى به پزشک زن دارند، مراجعه به پزشک مرد (اگر مستلزم نظر و لمس حرام باشد) جایز نیست.
سوال: آیا معاینه افراد غیر بیمار براى کنترل سلامتى آنها، توسط پزشک نامحرم جایز است؟
جواب اگر ضرورت نباشد جایز نیست.
سوال: آیا مرد مى‌تواند نزد دکتر زن نامحرم رود؟ (با لمس بدن)
جواب: با امکان لمس از روى لباس یا با دست کردن دستکش هنگام معالجه مانع ندارد و بهتر است اگر ضرورت ندارد مرد به دکتر زن مراجعه نکند و چنانچه مستلزم لمس یا نظر حرام باشد، جایز نیست.
خلاصه صرف پزشک بودن به هیچ عنوان ایجاد محرمیت نمی کند. چیزی که هست در صورت ناچاری و نبود پزشک هم جنس و آن هم برای نجات و یا درمان بیمار، پزشکی که نامحرم است می تواند به قدر لزوم به بدن بیمار نگاه کرده و یا آن را لمس کند.
پی نوشت:
(۱) لمس یعنی تماس مستقیم با بدن اوست اعم از اینکه این تماس در سطح پوست بدن باشد یا موی سر و یا ناخنها.
نگاه کردن به بدن نامحرم شرعا حرام است که مقدار بدن در مرد و زن متفاوت است. آنچه در فقه آمده است نگاه کردن مرد به تمام بدن زن به جز دستها تا مچ و گردی صورت او حرام است و زنها نباید به بیش از آنچه مردها عادتا می پوشانند نگاه کنند.
(۲) سوال: لطفاً اضطرار را توضیح دهید.
جواب: اضطرار یک مفهوم عرفى است و تشخیص آن مختلف است گاهى با عرف و گاهى به عهده متخصص در امور پزشکى و غیره مى‌‌باشد. (همان۴)
(۳) پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، بخش استفتائات جدید
(۴) همان
برگرفته شده از تبیان
