لزوم حذر از جاهلان
آنها که به شناخت واجبات و محرّمات خویش اقدام نمی‌کنند امام و مقتدای اهل ایمان، امیر مؤمنان آنها را چون ستمکاران زمان جاهلیت می‌شمارند که در دین تفقّه نمی‌کنند و به شناخت تکالیف خویش اقدام نمی‌کنند، و حضرتشان ما را از اینکه اینگونه باشیم برحذر می‌دارند.[۱]
سرزنش از عمل بدون علم
آنها که بدون شناخت احکامِ دین، عمل می‌کنند و بدون فقه عبادت می‌کنند، تصاویر بدی از آنها و نتیجه کارشان، در روایات ارائه شده است. در زیر چند روایت را که بیانگر چهره جاهلانی است که بدون علم و شناخت، عمل می‌کنند برای نمونه می‌آوریم:
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
مَنْ عَمِلَ عَلی غَیرِ عِلْمٍ کانَ ما یُفسِدُهُ اَکْثَرَ مِمّا یُصْلِح[۲]
آنکه بدون شناخت عمل کند، فسادی که بار می‌آورد، بیش از صلاحی است که انجام می‌دهد.
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
مَثَلُ العابِدِ الذّی لا یَتَفَقَّهُ کَمَثَلِ الذّی یُبنی بِاللَّیْلِ و یُهْدِمُ بِالنَّهار[۳]
مَثَل آنکه بدون شناختِ دین، عبادت می‌کند، مانند کسی است که در شب بنا می‌کند و در روز خراب.
حضرت امیر ـ علیه السّلام ـ :
المُتَعَبِّدُ عَلی غَیْرِ فِقْهٍ کَحِمارِ الطّاحُونَهِ یَدُورُ ولا یَبْرَحُ[۴]
آنکه خدا را بدون فقه (شناختِ دین) عبادت می‌کند، مانند خر آسیاست که می‌چرخد ولی همچنان در جای خویش است و قدمی جلوتر نمی‌رود.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ : اَلْعامِلُ عَلی غَیْرِ بَصیرَهٍ کَالسّائِرِ عَلی غَیْرِ الطّریقِ ولا یَزیدُهُ سُرعَهُ السِّیْرِ مِنَ الطَّریقِ اِلاّ بُعْداً[۵]
آنکه بدون شناخت و بصیرت عمل می‌کند، مانند کسی است که بیراهه می‌رود، و سرعت سیرش فقط او را از راه دور می‌کند.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ : اَلْعامِلُ عَلی غَیْرِ بَصیرَهٍ کالسّائِرِ عَلَی السَّراب…[۶]
آنکه بدون شناخت و بصیرت عمل می‌کند، مانند کسی است که در سراب می‌رود…
بنابراین آنکه بدنبال شناخت احکام نیست و آنکه احکام اعمالی را که از او صادر میشود نمی‌داند، چه بسیار که حرام انجام می‌دهد و نمی‌داند و یا حتّی خیال می‌کند که آن کار صلاح است.
به عنوان مثال: بسیاری از افرادی که شرائط و مواردِ وجوب و عدم وجوب و جواز و عدم جواز و مراتب امر به معروف و نهی از منکر را نمی‌دانند اینگونه‌اند که یا اصلاً به این فریضه اقدام نمی‌کنند و یا اینکه در صورت اقدام، با عدم رعایت مراتب و مانند آن به معصیت و حرام مبتلا می‌شوند. برای آنکه این مشکل پیش نیاید، برای آنان واجب است که شرایط امر به معروف و نهی از منکر و موارد مختلفِ وجوب و عدم وجوب و جواز و عدم جواز، و نیز مراتب آنرا فرا گیرند.[۷]
آنانکه احکام دین را منحصر در نماز و روزه می‌دانند، و به دنبال آموختن ابعاد مختلف اسلام و سایر تکالیف نیستند، چه بسا بسیاری از واجبات شرع مقدّس را خلاف دین! می‌پندارند. این بی‌خبران، حتّی ممکن است در مقابل بعضی احکام مقدّس اسلام بایستند، در حالی که می‌پندارند با موضع گرفتن در مقابل آن به دین خدمت می‌کنند! اینها، همانها هستند که با اعمال خود از صراط مستقیم الهی دور می‌شوند. اینها، همانها هستند که سراب را آب می‌پندارند. اینها همانها هستند که در زبان امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ به حمار تشبیه شده‌اند.
تشویق به تفقه در دین
امام معصوم ـ علیه السّلام ـ پیروان خویش را به شناخت احکام شرع، یعنی «تفقّه در دین» سفارش اکید فرموده‌اند.[۸] در روایتی از امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ در ارتباط با شناخت و تفقّه در دین چنین آمده است:
تفقّه در دین (شناخت دین) پیدا کنید، پس بی‌تردید فقه (شناخت دین) کلید بینائی است، تمامِ عبادت است، سبب دستیابی به منازل بلند و درجات والا در دین و دنیاست. برتری انسانِ دین شناس و آگاهِ به احکامِ اسلام یعنی «فقیه» بر عابد، مانند برتری خورشید است بر ستارگان. آنکه برای شناخت احکام دین خود اقدام نمی‌کند، خداوند از هیچ عمل او راضی نیست.[۹]
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله:
اُفٍّ لِکُلِّ مُسْلِمٍ لا یَجْعَلُ فی کُلِّ جُمُعَهٍ یَوْماً یَتَفَقَّهُ فیهِ اَمْرَ دینِهِ و یَسْأَلُ عَنْ دینِهِ.
وای بر هر مسلمانی که در هر هفته روزی را برای شناخت دین خود و احکام آن و سوال از دین خود قرار ندهد.[۱۰]
[۱]. لا تَکُونُوا کَجُفاهِ الجاهِلیَّهِ، لا فِی الدّین یَتَفَقَّهُون وَ …، نهج البلاغه، خطبه ۱۶۷ (تحقیق دکتر صبحی صالح، ص ۲۴۲).
[۲]. بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۰۸.
[۳]. کنرالعمّال، خ ۲۸۹۳۰.
[۴]. بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۰۸.
[۵]. بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۰۶.
[۶]. بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۰۸.
[۷]. «یجب تعلّم شرائط الامر بالمعروف و النّهی عن المنکر و موارد الوجوب و عدمه و الجواز و عدمه حتّی لا یقع فی المنکر فی امره و نهیه.» ترجمه: «واجب است یادگرفتن شرائط امر به معروف و نهی از منکر و موارد وجوب و عدم وجوب و موارد جواز و عدم جواز تا اینکه در امر و نهیش در منکر واقع نشود و خود گرفتار منکر نگردد.» تحریرالوسیله حضرت امام ـ رحمه الله علیه ـ، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، فی شرائط وجوب الامر بالمعروف و … شرط اوّل، مسئله ۸.
[۸]. رجوع شود به روایاتی که در باب «تفقّه در دین» وارد شده است.
[۹]. تفقّهوا فی دین الله فانّ الفقه مفتاح البصیره، و تمام العباده و السّبب الی منازل الرّفیعه و الرتب الجلیه فی الدّین و الدّنیا، و فضل الفقه علی العابد کفضل الشّمس علی الکواکب، و من لم یتفقّه فی دینه لم یرض الله له عملاً. بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۲۱، ف
[۱۰].بحار الانوار، ج ۱، ص ۱۷۶
