عفو به معنای گذشتن از گناه و ترک کیفر آن است و اصل و ریشه آن به معنی محو و نابودی است.[۱] ولی راغب در مفردات این معنی را ریشه اصلی نمیداند و معتقد است که عفو به معنای قصد گرفتن چیزی است و به همین مناسبت به وزش بادهایی که منجر به ویرانی و گرفتن چیزی میشود، این واژه اطلاق شده است و اگر به محو کردن، عفو اطلاق میگردد بخاطر این است که آن هم نوعی قصد برگرفتن چیزی است.[۲]
امام صادق(ع) در تعریف عفو میفرمایند: عفو کردن و از تقصیر گذشتن با وجود قدرت و انتقام، طریقه پیامبران و متقیان است و معنی عفو آن است که هر گاه از کسی جرمی و تقصیری نسبت به تو واقع شود، پیِ او نروی و به او اظهار نکنی و از ظاهر و باطن فراموش کنی و احسان را به او زیادهتر از پیش کنی.[۳]
عفو در آیات
مطالعه قرآن کریم به ما نشان میدهد آیاتی که مشتمل بر واژه عفو بوده و یا واژه هایی که بر معنی عفو دلالت میکنند (مانند رحمت و مغفرت و…)، به روشنی گویای موضوع عفو و گذشت هستند. دستهای از آیات به عفو خداوند اشاره دارند:
«بعضی از شما خواهان دنیا بودند و بعضی خواهان آخرت، پس خداوند شما را از آنها منصرف ساخت (و پیروزی شما به شکست انجامید) تا شما را آزمایش کند و او شما را بخشید و خداوند نسبت به مؤمنان فضل و بخشش دارد.»[۴]
برخی آیات به عفو اولیای خداوند اشاره دارد:
«گفت امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست. خداوند شما را میبخشد و ارحم الراحمین است.»[۵]
در این آیه حضرت یوسف(ع) نه تنها از حق خود گذشت و حتی حاضر نشد کمترین توبیخ و سرزنشی را در حق برادرانش روا دارد، بلکه از نظر حق الله نیز آنان را اطمینان داد که خداوند غفور و بخشنده است.[۶] برخی دیگر از آیات، پیغامی الهی و خطابی ملکوتی به بندگان است تا عفو و گذشت را سنتی حسنه در زندگی خود قرار دهند.
«ما آسمان و زمین و آنچه میان آن دو است، جز به حق نیافریدیم و ساعت موعود (قیامت) قطعا فرا خواهد رسید. از آنها (دشمنان) به خوبی صرف نظر کن (و آنها را به نادانیشان ملامت ننما.)»[۷]
خداوند در این آیه به پیامبر اکرم(ص) دستور میدهد که در برابر لجاجتها، نادانیها، تعصبها، کارشکنیها و مخالفتهای سرسختانه انسانها ملایمت و محبت نشان ده و از گناهان آنان صرف نظر کن و آنها را ببخش، بخششی زیبا که حتی توأم با ملامت نباشد.[۸]
عفو در روایات
روایات بسیاری مبنی بر عفو و تشویق کردن ائمه(ع) به این صفت کریمانه وجود دارد که نشان دهنده اهمیت و ارزش بسیار بالای آن است. البته عفوی که با شرایط خاص توأم باشد و اگر با این شرایط نباشد، نه تنها ممدوح و پسندیده نیست بلکه مذموم و ناپسند نیز میباشد.
پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: هر کس قدرت (بر انتقام) دارد گذشت کند، خداوند در روز لغزش از او درگذرد.[۹]
امام علی(ع) درباره عفو میفرماید: (بدی یا خوبی را) به نیکی پاداش ده واز بدی درگذر، به شرط آنکه به دین لطمه ای نزند یا در قدرت اسلامی ضعفی پدید نیاورد.[۱۰]
انواع عفو
عفو بر خلاف تصور عمومی، همیشه پسندیده نیست، عفوی که در راه خدا باشد و به گستاخی گناهکار و جنایتکار نگردد، پسندیده است و در غیر اینصورت مذموم است، بر این اساس عفو دو نوع است:
۱. عفو ممدوح و پسندیده:
عفو پسندیده عفوی است که فرد با قدرت بر انتقام، از خطای شخصی که به او ستم کرده بگذرد و طبق فرمایشات معصومین(ع)، هر گونه سرزنش و ملامتی را هم به دنبال عفو خود نیاورد.[۱۱]علاوه بر این، همانطور که در بالا گفته شد، عفوی پسندیده است که منجر به گستاخی جنایتکار نگردد.
۲. عفو مذموم و ناپسند:
در فضیلت عفو و گذشت و ترک انتقامجویی تردیدی نیست، اما این بدان معنا نیست که استثنایی در کار نباشد بلکه مواردی پیش میآید که عفو و گذشت سبب جرأت جانیان و خاطیان میشود. دراین موارد برای حفظ نظم جامعه و پیشگیری از تکرار جرم باید از عفو صرف نظر کرد. لذا خداوند در عین اینکه بندگان خود را به عفو و بخشش فرا میخواند در آیات مختلف مردم را به قتال نیز دعوت میکند تا حرمتهای الهی حفظ شوند. خداوند در قرآن میفرماید:
«و با آنها پیکار کنید تا فتنه (و بت پرستی و سلب آزادی از مردم) باقی نماند و دین مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند (مزاحم آنها نشوید. زیرا) تعدی جز بر ستمگران روا نیست.»[۱۲]
آثار و فوائد عفو
هرگاه عفو و گذشتهای بزرگوارانه و چشم پوشیهای کریمانه، به شیوهای آگاهانه انجام بگیرد، برکتها و سازندگیهای فراوانی را به همراه خواهد داشت که در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم:
الف- آثار دنیوی
۱. حصول تقوا: خداوند در قرآن میفرماید:
«اگر شما گذشت کنید، به پرهیزگاری نزدیکتر است.»[۱۳]
بر این اساس، یکی از آثار بخشش، نزدیک بودن بخشش به تقوا میباشد که این امر از دو جهت است:
الف- کسیکه از حق خود میگذرد و آن را میبخشد، قطعا میتواند مطمئن باشد که در این گرفتن حق، به هیچ وجه اشتباه نکرده و حق دیگری را پایمال نکرده است، بنابراین گذشت به تقوا نزدیکتر است.
ب- کسیکه با گذشت از حق قانونی و شرعی خود صرف نظر میکند، امید است که نافرمانی و گناه خدا را -در گرفتن آنچه حق اوست- نکند.[۱۴]
۲. موجب عزت:
عفو و گذشت سبب عزت میباشد؛ چرا که در نظر مردم نشانه بزرگواری، شخصیت و سعه صدر است، در حالیکه انتقام جویی در مسائل شخصی نشانه عدم تسلط بر نفس است. رسول اکرم(ص) میفرماید:
«عفو و گذشت سبب عزت و آبرو میگردد. چرا که عفو چیزی جز عزت بر انسان نمی افزاید».[۱۵]
۳. سلامت روح و آرام جان:
عفو و گذشت سبب سلامت روح و آرامش جان و در نتیجه، سبب طول عمر می شود. رسول اکرم(ص) میفرمایند:
«عفو و گذشت سبب سلامت روح و آرامش جان و طول عمر خواهد شد». [۱۶]
۴. پیروزی:
امام رضا(ع) میفرمایند: «هرگز دو گروه با هم رویاروی نشدند، مگر اینکه باگذشتترین آنها پیروز شد.»[۱۷]
۵. از بین رفتن کینه توزی:
انتقام جویی سبب برافروخته شدن آتش کینه در دلها شده، طرف مقابل را به انتقامی خشنتر وا میدارد و آن انتقام سبب خشونت بیشتری شده، گاه به جنگی تمام عیار در میان طوائف و قبائل بزرگ تبدیل میشود. عفو و گذشت جلوی این ناهنجاریها، کینه ورزیها، خشونتها و جنایتها را میگیرد و آن را از بین میبرد.[۱۸]
۶. محبت خداوند[۱۹]و نزول رحمت الهی.[۲۰]
ب- آثار اخروی
۱. ورود در بهشت:
روایت شده است که رسول خدا(ص) فرمود: آنگاه که بندگان در صحرای محشر گرد آورده شوند، آواز دهنده ای ندا میدهد آن کس که مزدش با خداست برخیزد و به بهشت رود. گفته میشود: چه کسی مزدش با خداست؟ میفرمایند: بخشایندگان مردم.[۲۱]
۲. موجب اجر و پاداش
در روایتی آمده است: در کیفر برای گناه شتاب مکن و بین کیفر و گناه جایی برای گذشت باقی بگذار، با این کار پاداش آخرت و ثواب بدست میآوری.[۲۲]
عوامل تحصیل ملکه عفو
برای اکتساب ملکه عفو باید شرایط و مقدماتی را تحصیل و به آنها توجه کرد، که در اینجا به برخی از آنها میپردازیم:
۱. توجه به قدرت و عفو الهی
مهمترین عامل در ایجاد و تقویت فضیلت اخلاقی چون عفو و گذشت آن است که آدمی متوجه قدرت الهی شود. توجه به قدرت الهی و این که خداوند خود کمتر به عدل خویش مردم را در دنیا مؤاخذه میکند، بلکه به عفو و گذشت با آنان مواجه میشود و از بسیاری از گناهان و خطاهای بشر میگذرد نشان میدهد که اصل عفو و احسان امری خوب و فضیلتی الهی است. از این رو خداوند در آیه ۱۴۹ سوره نساء به عفو و قدرت خویش توجه میدهد و از مردم میخواهد تا آنان نیز از خطاها و گناه دیگران از آشکار و پنهان بگذرند و اهل گذشت باشند. چرا که خداوند نیز این گونه است که در عین قدرت، اهل عفو و گذشت است.
۲. توجه به ظرفیت و توانایی خود
از آنجا که خداوند در قرآن میفرماید: «خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانایی اش تکلیف نمیکند.»[۲۳] بنابراین میتوان دریافت که ظرفیت و توانایی برای کسب قدرت بر عفو و گذشت از خطای دیگران در وجود انسان هست و خداوند متعال براساس عدل، آن را به همه انسانها عطا فرموده است.
۳. توجه به آمرزش خداوند
از دیگر عوامل ایجادی و تقویت کننده میتوان به توجه انسان نسبت به آمرزش و غفران خداوند اشاره کرد. پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: از گناهان مردم درگذرید، تا خداوند بدین سبب عذاب دوزخ را از شما دور گرداند. پس اگر دوست داری مورد رحمت خداوندی قرار گیری، خودت نیز اهل رحمت و گذشت و مهربانی باش.
۴. کظم غیظ
خداوند میفرماید: «همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب میورزند و هنگامیکه خشمگین میشوند عفو میکنند.»[۲۴]
بر اساس این آیه کظم غیظ و فرونشاندن خشم بر غضب مقدم شده است، پس فرو نشاندن خشم شرط اساسی عفو به شمار میرود و از سوی دیگر فرو نشاندن خشم، شامل کنترل اعصاب، اراده و سایر اعضاء و جوارح است. بنابراین معلوم میشود که عفو و بخشش از برکات و آثار کظم غیظ محسوب میشود.
نویسنده : سیده معصومه جوادی زاویه
کلمات کلیدی : عفو، گذشت، عفو ممدوح، عفو مذموم
کلمات کلیدی : عفو، گذشت، عفو ممدوح، عفو مذموم
[۱] – ابن منظور؛ لسان العرب، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۶، چاپ اول، ج۹، ص۲۹۴
[۲] – راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ قرآن کریم، قم، طلیعه نور، چاپ اول، ۱۴۲۶، ج۱، ماده عفا
[۳] – گیلانی، عبدالرزاق؛ ترجمه مصباح الشریعه، انتشارات پیام حق، تهران، ۱۳۷۷، چاپ اول، ج۱، ص۳۷۴
[۴] – آل عمران / ۱۵۲
[۵] – یوسف / ۹۲
[۶] – مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۹، چاپ نوزدهم، ج۱۰، ص۵۷
[۷] – حجر / ۸۵
[۸] – مکارم شیرازی، ناصر؛ پیشین، ج۱۱، ص۱۲۶
[۹] – ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، دارالحدیث،قم، چاپ پنجم ۱۳۸۴، ج۸، ص۳۸۳۷
[۱۰] – همان، ص۳۸۳۹
[۱۱] – همان، ص۳۸۳۷
[۱۲] – بقره / ۱۹۳
[۱۳] – بقره / ۲۳۷
[۱۴] – طبرسی، فضل بن حسن؛ ترجه تفسیر مجمع البیان، مفتح، محمد؛ انتشارات فراهانی، تهران، ۱۳۵۰، چاپ اول، ج۳، ص۴۹
[۱۵] – کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق؛ اصول کافی، ترجه مصطفوی، سید جواد، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت(ع)، ج۲۳، ص۱۰۸
[۱۶] – ری شهری، محمد؛ پیشین، ج۳حدیث ۱۳۱۸۴
[۱۷] – همان، ج۸، ص۳۸۳۵
[۱۸] – مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء ، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم، ج۷۴، ص ۱۶۸
[۱۹] – مائده / ۳
[۲۰] – آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم، ترجمه: هاشم رسولی محلاتی، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۸۱، حدیث۴۳۰۷
[۲۱] – مکارم شیرازی، ناصر؛ پیشین، ج۲۰، ص۴۶۷
[۲۲] – آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ پیشین، حدیث۷۵۰۸
[۲۳] – بقره / ۲۸۶
[۲۴] – شوری / ۳۷
منبع: پژوهشکده باقرالعلوم
