تقسیم واجبات و محرمات به عمومی و اختصاصی

همه انسانها بطور یکسان و به یک شکل در معرض معصیت نیستند،  بلکه هر کس که تکلیفی به صورت «انجامِ کاری» (واجب) یا «ترکِ کاری» (حرام) بر او متوجه است، از ناحیه آن تکلیف، در معرض نافرمانی و معصیت است.

بنابراین زمینه‌ها و ابعاد معصیت ـ یعنی: «ترکِ واجب» و «انجامِ حرام» ـ نیز برای افراد، متفاوت است.

نتیجه آنکه: دامنه فریضه «توبه» ـ «توبه از معصیت»، «توبه از ترکِ واجب و فعلِ حرام»ـ نیز برای افراد یکسان نبوده و بسیار متفاوت است.

برای شناختِ بهترِ «توبه» و «قلمرو و دامنه فریضه توبه»، باید «واجبات» و «محرّمات» را خوب بشناسیم.

برخی واجبات عمومی است ولی بسیاری از واجبات اختصاص به افرادی خاصّ دارد  و  بر حسب زمان، مکان و موقعیّت و توان افراد و وضع اجتماع و اوضاع مسلمین متفاوت است. یعنی یک فرد معین، در زمانِ خاصّی، ممکن است، دارای تکلیفی باشد، که در زمانهای دیگر آن تکلیف را ندارد. یا اینکه کسی دارای توانی است که به جهت داشتن آن توان، تکلیف بر عهده اوست (مثل برخی متخصّصین) اما فرد دیگر که دارای آن توان نیست و بلکه زمینه برای کسب آن توان برای او فراهم نبوده است آن تکلیف را ندارد، و همینطور بسیاری از تکالیف که تابع متغیرهای مختلف است، برحسب تغییرِ آنها، متفاوت خواهد بود. و در محرَّمات نیز همینگونه است.

مثال برای واجبات عمومی

نمازهای واجب در شبانه روز بر همه افراد واجب است، حتّی بر آنانی که از ایستادن در نماز عاجزند، که آنها باید به هر صورت که می‌توانند نماز را بجا آرند، اگرچه با تکیه دادن به دیوار و امثال آن باشد. اگر کسی به هیچوجه نتواند ایستاده نماز بخواند باید نشسته بجا آرد و اگر نشسته نتواند باید خوابیده نماز بگذارد. و خلاصه آنکه نماز در تمام این حالات بر او واجب است. و نیز رعایت حجاب برای تمامی دخترانی که به سن تکلیف رسیده‌اند، واجب است.

مثال برای واجبات اختصاصی

بر اساس شرائط خاص (مثلا توانایی مالی، علمی، تخصصی و…)

گروهی دیگر از واجبات است که اختصاص به برخی دارد و عمومی نیست. حجّ و خمس از اینگونه واجبات است.

1. حجّ بر همه واجب نیست، بلکه بر کسانی واجب است که توانِ مالی و جانیِ انجام آنرا دارند. البتّه آنها که این توان را دارند، در اوّلین زمان ممکن باید حجّ واجبِ خود را بجای آورند. خمس نیز برای عموم مردم واجب نیست، بلکه بر کسانی واجب است که درآمد سالیانه آنها، از خرج سالشان زیادتر باشد. البتّه مسلّم است که آنها، در صورت عدم پرداخت آن، گرفتار گناه و معصیت هستند. بنابراین آنانکه توان مالی یا جانی انجام حجّ را ندارند از این جهت در معرض معصیت نیستند، چرا که حجّ بر آنها واجب نیست. همچنین آنکه درآمد سالیانه‌اش، مساوی یا کمتر از خرج سالیانه اوست، از جهت خمس زمینه معصیت برای او نیست، چرا که او مکلَّف به پرداخت چیزی دراین رابطه نمی‌باشد.
2. کسانی که به نحوی می‌توانند در قطع سلطه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی اجانب که طرح نفوذ و استیلاء بر سرزمینهای اسلامی را دارند، مؤثّر باشند بر آنها واجب است در آن زمینه اقدام کنند.

بر اساس زمان خاص

1. اگر دشمن بر بلاد مسلمین هجوم کند بر جمیع مسلمانان دفاع از آن به هر وسیله واجب است. روشن است که، این واجب در زمانِ تهاجم دشمنان است، اما در زمانی که تهاجمی در کار نیست، این تکلیف وجود ندارد.
2. زن در زمانِ بعد از عقد ازدواج جائز نیست بدون اجازه شوهر، (جز در مواردی که استثناء شده است) از منزل بیرون رود. یعنی اگر اینکار را انجام دهد مرتکب حرام شده است. در حالی که «اجازه گرفتن از شوهر، برای خروج از منزل» قبل از عقد ازدواج، تکلیف و وظیفه‌اش نبود.
3. اگر کسی در مکانی زندگی می‌کند که در اطراف او گناهانی انجام می‌شود و در نهی از منکر از جانب او، احتمال اثر وجود دارد (با بودن سایر شرائط) نهی از منکر بر او واجب است. امّا برای کس دیگری که در آن مکان زندگی نمی‌کند، و به همین جهت، از انجام گناهان در آن محیط اصلاً اطّلاعی ندارد، واجب نیست.

بر اساس مکان خاص

• اگر کسی در مکانی زندگی می‌کند که در اطراف او گناهانی انجام می‌شود و در نهی از منکر از جانب او، احتمال اثر وجود دارد (با بودن سایر شرائط) نهی از منکر بر او واجب است. امّا برای کس دیگری که در آن مکان زندگی نمی‌کند، و به همین جهت، از انجام گناهان در آن محیط اصلاً اطّلاعی ندارد، واجب نیست.

با توجّه به مثالهای فوق ملاحظه می‌کنید که همه بطور یکسان در معرض معاصی نیستند، بلکه افراد مختلف، با توانهای گوناگون و در زمانهای مختلف، ممکن است در معرض معصیتهای خاصّی باشند. در اینجاست که شیطان برای هر کسی حربه خاصّی به کار می‌گیرد. برای عدّه‌ای حربه دنیا دوستی و حرص مال دنیا، برای دیگری هیجان قوی شهوانی، برای برخی تنبلی و کسالت و راحت طلبی و رد کردن وظیفه از خود و …هر کس با شناخت دقیقِ تکالیف خویش است که می‌تواند زمینه‌های معصیت را در خود بشناسد، و مواضعی را که شیاطین انس و جنّ و دشمنان سعادت انسان می‌توانند از آنجا حمله‌ور شوند، شناسائی کند و به موقع اقدام مناسب را به عمل آورد.