احادیثی درباره حقوق همسایه و آداب همسایه داری در اسلام
آنچه در این مقاله میخوانید:
لزوم خوش‌رفتاری با مردم و همسایگان
شکیبایی بر آزار همسایه و دیگران
اسلام دینی اجتماعی است و ازاین‌رو بسیار به تناسبات و روابط افراد در اجتماع اهمیت می‌دهد. همسایه به‌عنوان نزدیک‌ترین واحد اجتماعی خارجی به خانواده هر فرد، در شریعت عزیز دارای دستورات اخلاقی خاصی است که در این مقاله به بررسی روایی آن می‌پردازیم.
لزوم خوش‌رفتاری با مردم و همسایگان
۱-امام باقر علیه‌السلام فرمود: اگر می‌توانی از نگاه خوش‌رفتاری بر کسانی که با آن‌ها معاشرت می‌کنی تفوق داشته باشی، این کار را بکن.[۱]
۲-امام جعفر صادق علیه‌السلام فرمود: خود را برای خوش‌رفتاری با هم‌نشین خویش آماده کن؛ خلق‌وخویت را نیکو گردان، زبانت را نگه دار، خشمت را فرو بر، سخنان بیهوده را رها کن، عفو را پیشه ساز و بخشنده باش.[۲]
۳-ابو ربیع شامی گوید: به حضور امام صادق علیه‌السلام رسیدم درحالی‌که خانه پر از جمعیت بود، فرمود: ای شیعیان آل محمد، آگاه باشید از ما نیست کسی که هنگام خشم بر خود مسلط نباشد، کسی که با یارانش به‌خوبی رفتار نکند و به آنان که با او خوش‌اخلاقی کرده‌اند خوش‌خلقی نشان ندهد، با هم‌نشینانش به‌خوبی معاشرت نکند و نسبت به همسایگان خوش‌رفتار نباشد و رعایت نمک خوارگی را ننماید.[۳]
۴-امام باقر علیه‌السلام فرمود: زائر خانه خدا پاداشی ندارد اگر این سه خصلت در او نباشد:
۱) تقوایی که او را از نافرمانی خدا باز دارد
۲) حلمی که به‌وسیله آن جلو غضبش را بگیرد
۳) با هم‌نشینان به‌خوبی رفتار نکند[۴]
۵-امام صادق علیه‌السلام فرمود: پدرم می‌فرمود: زیارت کننده خانه خدا پاداش ندارد وقتی‌که سه خصلت در او نباشد: ۱) خلقی که با دوستش بتواند به‌خوبی رفتار کند ۲) بردباری که با آن جلو خشم خود را بگیرد ۳) تقوایی که او را از ارتکاب محرمات الهی باز دارد.[۵]
۶-امام صادق علیه‌السلام فرمود: از مروت نیست که انسان آنچه را در سفر از خوبی و بدی هم‌سفر می‌بیند بازگو کند.[۶]
۷-عمار بن مروان گوید: امام جعفر صادق علیه‌السلام مرا نصیحت کرد و فرمود: تو را به پارسایی، برگرداندن امانت به صاحبانش، راست‌گویی و خوش‌رفتاری با هم‌نشین سفارش می‌کنم و هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر از آن خدا.[۷]
۸-مفضل بن عمر گوید: به خدمت امام جعفر صادق علیه‌السلام رسیدم، به من فرمود: چه کسی با تو هم‌نشین است؟ عرض کردم: مردی از برادران ایمانی من. فرمود: چه‌کار می‌کند؟ گفتم از موقعی که با او آشنا شده‌ام جایش را نمی‌دانم. به من فرمود: آیا نمی‌دانی کسی که چهل قدم با مؤمنی همگام باشد خدا از حقّ او در روز قیامت می‌پرسد؟[۸]
۹-امام صادق علیه‌السلام از پدرانش نقل کرده است: رسول خدا فرمود: هرکس سه خصلت در او نباشد عملش کامل نیست: ۱) تقوایی که او را از معصیت خدا بازدارد ۲) خلق‌وخویی که با مردم مدارا نماید ۳) بردباری‌ای که نابخردی نادان را با آن برطرف سازد.[۹]
۱۰-سید رضی در نهج‌البلاغه از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: چنان با مردم معاشرت کنید که اگر بمیرید بر شما بگریند و اگر از آن‌ها دور شدید مشتاق دیدار شما باشند.[۱۰]
شکیبایی بر آزار همسایه و دیگران
۱-عمرو بن عکرمه گوید: به خدمت امام صادق علیه‌السلام رسیدم و عرض کردم همسایه‌ای دارم که مرا اذیت می‌کند. امام فرمود: با او مهربان باش. گفتم: خدا به او رحم نکند. آن حضرت صورتش را از من برگرداند. من نخواستم با آن وضع از امام جدا شوم، لذا توضیح دادم که وی به صورت‌های مختلف مرا اذیت می‌کند. فرمود: گمان می‌کنی اگر آشکارا با او دشمنی کنی می‌توانی از او انتقام بگیری؟ گفتم او را به اطاعت خود وا‌می‌دارم. فرمود: این همسایه تو از اشخاصی است که نسبت به کسانی که خدا به آن‌ها چیزی بخشیده حسد می‌ورزد، پس هرگاه نعمتی برای کسی دید اگر اهل‌وعیالی داشته باشد آن‌ها را اذیت می‌کند و اگر اهل‌وعیالی نداشته باشد به خدمتگزارش اعتراض می‌نماید و اگر خدمتگزار نداشته باشد شب‌ها را به بیداری و روزها را به جوش‌وخروش به سر می‌برد.[۱۱]
۲-عبد صالح (امام موسی کاظم علیه‌السلام) فرمود: خوش‌رفتاری با همسایه، تنها خودداری از آزار او نیست، بلکه تحمل آزار اوست.[۱۲]
۳-امام صادق علیه‌السلام فرمود: مؤمن از یکی از سه چیز خلاصی ندارد و گاهی هر سه در او جمع میشود؛ یا بعضی از افراد خانه در را به رویش می‌بندند و بدین‌وسیله او را اذیت می‌کنند، یا همسایه او را اذیت می‌کند، یا کسی در راه برآوردن نیازمندی‌هایش به او آزار می‌رساند؛ و اگر مؤمن بر قله کوهی باشد خدای عزوجل شیطانی را می‌فرستد تا او را اذیت کند و درعین‌حال او را با ایمانش مأنوس می‌کند که از هیچ‌کس وحشت نداشته باشد.[۱۳]
۴-امام جعفر صادق علیه‌السلام فرمود: در عالم نبوده و نمی‌باشد و نخواهد بود مؤمنی مگر این‌که دارای همسایه‌ای باشد که او را اذیت کند. اگر مؤمن در جزیره‌ای از جزیره‌های دریا باشد خدا کسی را می‌فرستد که او را اذیت نماید.[۱۴]
۵-امام صادق علیه‌السلام فرمود: در گذشته و در آینده و زمانی که شما در آن به سر می‌برید مؤمنی نبوده و نمی‌باشد مگر این‌که دارای همسایه‌ای است که او را اذیت می‌کند.[۱۵]
۶-معاویه بن عمار گوید: از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که می‌فرمود: مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این‌که دارای همسایه‌ای باشد که به او آزار رساند.[۱۶]
۷-امام محمدباقر علیه‌السلام فرمود: مردی به نزد حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله آمد و شکایت کرد که همسایه‌اش او را اذیت می‌کند. رسول خدا به او فرمود: صبر کن، مجدداً آمد و از همسایه‌اش شکایت کرد، بازهم پیغمبر فرمود: صبر کن…[۱۷]
۸-امام صادق علیه‌السلام فرمود: خوش‌رفتاری با همسایه روزی را زیاد می‌کند.[۱۸]
۹-امام جعفر صادق علیه‌السلام فرمود: اگر مؤمن در قله کوهی ساکن باشد خدا کسی را برای آزار او می‌فرستد تا از این طریق پاداشی از جانب خدا به او برسد.[۱۹]
۱۰-علی بن الحسین علیه‌السلام از پدر بزرگوارش امام حسین علیه‌السلام نقل کرده است که حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله فرمود: من و پیامبران قبل از من، پیوسته گرفتار کسانی بودیم که ما را اذیت می‌کردند و اگر مؤمن بر سر کوهی باشد خدای عزوجل کسی را می‌رساند که او را آزار رساند تا بدین طریق اجری به او برسد.[۲۰]
۱۱-حضرت رضا علیه‌السلام از پدرانش نقل فرموده است که رسول خدا فرمود: هیچ مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این‌که دارای همسایه‌ای باشد که او را اذیت نماید.[۲۱]
۱۲-امام علی النقی علیه‌السلام از پدرانش نقل کرده است که امام صادق علیه‌السلام فرمود: هیچ مؤمنی نبوده و تا روز قیامت نخواهد بود مگر این‌که همسایه‌ای خواهد داشت تا او را اذیت کند. (و نیز) از امام صادق علیه‌السلام نقل فرموده است که هرکس دنیایش گوارا و بدون گرفتاری باشد در دین او شک کنید. (و نیز امام علی النقی علیه‌السلام) گوید: امام صادق علیه‌السلام فرمود: هرگاه دوستی از تو به امارت و ریاستی برسد و یک‌دهم قبل از ریاستش به تو توجه کند دوست بدی نیست.[۲۲]
۱۳-امام صادق علیه‌السلام از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام نقل فرموده است: سه چیز از کارهای نیک است: سخاوتمندی، نیکویی در گفتار و صبر بر اذیت و آزار.[۲۳]
خودداری از آزار همسایه
۱-امام صادق علیه‌السلام (در حدیثی) فرموده است: مردی از انصار به نزد رسول خدا آمد و عرض کرد: از شخصی خانه‌ای خریده‌ام.نزدیک‌ترین همسایه‌ام کسی است که امیدی به خیر او ندارم و از شرش در امان نیستم. رسول خدا به علی و سلمان و اباذر و یک نفر دیگر که گمان می‌کنم مقداد بود دستور داد در مسجد با صدای بلند اعلان کنند: ایمان ندارد کسی که همسایه‌اش از ظلم او در امان نباشد. آن‌ها به مسجد رفته سه مرتبه با صدای بلند گفتند، سپس حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله با دستش به چهل منزل از روبرو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ اشاره کرد.[۲۴]
۲-امام صادق علیه‌السلام از پدرش امام باقر علیه‌السلام نقل فرموده است که در کتاب علی خواندم که رسول خدا به مهاجران و انصار و کسانی از مردم یثرب [مدینه] که به انصار ملحق شدند نوشت: همسایه به‌منزله خود انسان است و نباید زیان و گناهی به او برسد. احترام همسایه نسبت به همسایه مانند احترام نسبت به مادر است.[۲۵]
۳-امام صادق علیه‌السلام فرمود: حضرت فاطمه سلام‌الله علیها به نزد حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله آمد تا درباره بعضی امور شکایت کند. حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله لوحی به وی داد و فرمود: آنچه را که در آن نوشته شده است یاد بگیر. در آن لوح نوشته شده بود: هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد همسایه‌اش را اذیت نکند، هرکه به خدا و روز قیامت ایمان دارد مهمانش را احترام کند و هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد یا باید سخن خیر بگوید یا سکوت کند.[۲۶]
۴-ابوحمزه گوید: از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که می‌فرمود: مؤمن کسی است که همسایه‌اش از بوائق او در امان باشد. پرسیدم «بوائق» چیست؟ فرمود: ظلم و ستم او.[۲۷]
۵-امام صادق علیه‌السلام از پدرانش، از حضرت علی علیه‌السلام نقل کرده است که رسول خدا فرمود: هرکس همسایه‌اش را اذیت کند خدا بوی بهشت را بر او حرام کرده، جایگاهش دوزخ است و بد جایگاهی است. هرکس حقّ همسایه‌اش را ضایع کند از ما نیست. جبرئیل پیوسته مرا نسبت به همسایه سفارش می‌کرد به‌طوری‌که گمان کردم همسایه ارث می‌برد و پیوسته مرا نسبت به بردگان سفارش می‌کرد تا این‌که گمان کردم زمانی برای آن در نظر گرفته شده که چون آن زمان فرارسد آزاد شوند و نیز مرا به مسواک کردن سفارش می‌کرد تا آنجا که گمان کردم واجب است و به‌اندازه‌ای مرا به شب‌زنده‌داری سفارش می‌کرد که گمان بردم نیکان امت من هرگز نمی‌خوابند.[۲۸]
۶-امام رضا علیه‌السلام فرمود: از صفات مؤمن این است که وقتی نیکی کند خوشحال میشود و زمانی که دست‌به‌کار بدی بزند استغفار کند. مسلمان [حقیقی] کسی است که سایر مسلمانان از زبان و دستش در امان باشند و آن که همسایه‌اش از ظلم او در امان نباشد از ما نیست.[۲۹]
۷-امام جعفر صادق علیه‌السلام فرمود: هرکه از اذیت و آزار همسایه‌اش خودداری کند خدا در روز قیامت از لغزش وی صرف‌نظر می‌کند. کسی که شکم و فرجش را پاک نگه دارد بهشت را برای او زینت می‌کنند. هرکس بنده مؤمنی را آزاد کند خدا در بهشت برایش خانه‌ای بنا می‌کند.[۳۰]
خوش‌رفتاری با همسایه
۱-امام صادق علیه‌السلام از حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله نقل فرموده است: خوش‌رفتاری با همسایه خانه‌ها را آباد و مرگ را به تأخیر می‌اندازد.[۳۱]
۲-امام جعفر صادق علیه‌السلام فرمود: خوش‌رفتاری با همسایه روزی را زیاد می‌کند.[۳۲]
۳-ابو مسعود گوید: امام صادق علیه‌السلام به من فرمود: خوش‌رفتاری با همسایه باعث زیادی عمر و آبادی سرزمین گردد.[۳۳]
۴-امام صادق علیه‌السلام فرمود: خوش‌رفتاری با همسایه خانه‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند.[۳۴]
۵-ابو ربیع شامی گوید: امام صادق علیه‌السلام درحالی‌که خانه‌اش پر از جمعیت بود فرمود: آگاه باشید از ما نیست کسی که با همسایه‌اش خوش‌رفتاری نکند.[۳۵]
طعام دادن به همسایگان
۱-امام باقر علیه‌السلام از رسول خدا نقل فرموده است: کسی که شب را سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است.
نیز فرمود: اگر در منطقه‌ای یک نفر شبی را گرسنه بخوابد خدا در روز قیامت به اهل آن منطقه نظر نمی‌کند.[۳۶]
۲-کاهلی [یکی از اصحاب امام صادق علیه‌السلام] گوید: از آن حضرت شنیدم که می‌فرمود: زمانی که بنیامین از نزد یعقوب رفت، یعقوب ندا کرد خدایا به من رحم نمی‌کنی؟ بینایی مرا گرفتی و دو فرزندم [یوسف و بنیامین] را بردی. خدا به یعقوب وحی کرد: اگر روح آندورا گرفته بودم برایت زنده‌شان می‌کردم تا به‌سوی تو بازگردند، اما به یادآور گوسفندی را که کشتی و بریان نمودی و خوردی و همسایه تو روزه‌دار بود و از آن گوسفند هیچ به او ندادی.[۳۷]
۳-در روایت دیگری فرموده است: پس‌ازآن هرروز صبح کسی از طرف حضرت یعقوب تا فاصله یک فرسخ از خانه آن حضرت ندا می‌داد هرکس صبحانه یا نهار می‌خواهد به خانه یعقوب بیاید و چون شب می‌شد اعلان می‌کرد هرکه شام می‌خواهد به نزد یعقوب بیاید.[۳۸]
همسایگی با اشخاص بد
۱-امام محمدباقر علیه‌السلام فرمود: از بلاهایی که پشت انسان را می‌شکند همسایه بد است که اگر خوبی ببیند آن را پنهان می‌کند و اگر کار بدی مشاهده نماید آن را پخش می‌کند.[۳۹]
۲-امام جعفر صادق علیه‌السلام از حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله نقل فرموده است: به خدا پناه می‌برم از همسایه بدی که در خانه‌ای زندگی می‌کند، با چشمانش تو را زیر نظر دارد و با دلش به تو توجه دارد، اگر تو را در خوشی ببیند ناراحت شود و اگر در بدی مشاهده کند خوشحال گردد.[۴۰]
۳۰ امام جعفر صادق علیه‌السلام از پدرانش نقل فرموده است: حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله در وصیتش به علی علیه‌السلام فرمود: یا علی چهار چیز کمرشکن است: ۱-پیشوایی که مردم امرش را اطاعت کنند اما خود نافرمانی خدا کند ۲-زنی که شوهر در عفت و پاک‌دامنی او بکوشد ولی به شوهرش خیانت کند ۳-فقری که صاحب آن دستگیر و یاوری نیابد ۴-همسایه بدی که در خانه‌ای ساکن باشد.[۴۱]
حدود رعایت حدّ همسایگی
۱-امام باقر علیه‌السلام فرمود: حدّ همسایگی چهل خانه است از روبرو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ.[۴۲]
۲-امام صادق علیه‌السلام از حضرت رسول‌الله صلی الله علیه و آله نقل فرموده است: هر چهل خانه از روبرو و پشت سر و سمت راست و سمت چپ همسایه است.[۴۳]
۳-معاویه بن عمار گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: فدایت شوم حدود همسایگی چقدر است؟ فرمود: از هر طرف چهل خانه.[۴۴]
۴-امام صادق علیه‌السلام از پدرانش نقل کرده است که حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: حریم مسجد چهل ذراع [تقریباً ۲۰ متر] و حریم همسایگی چهل خانه از چهار جانب است.[۴۵]
[۱]. اصول کافی، ج ۴، ص ۴۶۰، ح ۱.
[۲]. همان، ح ۲.
[۳]. همان؛ محاسن برقی، ص ۳۷۵؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۹۸.
[۴]. اصول کافی، ج ۴، ص ۴۶۰، ح ۲؛ خصال صدوق، ج ۱، ص ۷۲.
[۵]. همان؛ التهذیب، ج ۲، ص ۵۷۴؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۸.
[۶]. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۹۸؛ محاسن برقی، ص ۳۵۸.
[۷]. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۹۸؛ محاسن برقی، ۳۵۸.
[۸]. مجالس صدوق، ص ۳۶۳.
[۹]. محاسن برقی، ص ۶.
[۱۰]. نهج‌البلاغه، حکمت ۹.
[۱۱]. اصول کافی، ج ۴، ص ۴۹۷، ح ۱ (حقّ الجوار).
[۱۲]. همان، ج ۴، ص ۴۹۹، ح ۹ (حقّ الجوار).
[۱۳]. همان.
[۱۴]. همان.
[۱۵]. همان.
[۱۶]. می‌توان گفت عظمت صبر را نشان می‌دهد.
[۱۷]. اصول کافی، ج ۴، ص ۵۰۰، ح ۱۳.
[۱۸]. الزهد، مخطوط از کتاب کافی استخراج شده است. ج ۲، ص ۸۷.
[۱۹]. علل الشرائع، ص ۲۶
[۲۰]. همان.
[۲۱]. عیون اخبارالرضا، ص ۲۰۱.
[۲۲]. مجالس پسر شیخ طوسی، ص ۱۷۶.
[۲۳]. محاسن برقی، ص ۶.
[۲۴]. اصول کافی، ج ۴، ص ۴۹۷، ح ۱ (باب حق الجوار).
[۲۵]. همان، ج ۴، ص ۴۹۸، ح ۲.
[۲۶]. اصول کافی، ج ۴، ص ۴۹۹، ح ۹.
[۲۷]. همان.
[۲۸]. من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۹۷؛ عقاب الاعمال، ص ۴۶.
[۲۹]. عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۲۴.
[۳۰]. مجالس صدوق، ص ۳۲۹ (مجلس ۸۲).
[۳۱]. اصول کافی، ج ۴، ص ۵۰۰، ح ۱۰ (باب حق الجوار).
[۳۲]. همان، ج ۴، ص ۴۹۸، ح ۳.
[۳۳]. همان، ج ۴، ص ۴۹۹، ح ۷.
[۳۴]. همان، ج ۴، ص ۴۹۹، ح ۸.
[۳۵]. همان، ج ۴، ص ۵۰۰، ح ۱۱.
[۳۶]. اصول کافی، ج ۴، ص ۵۰۰، ح ۱۴.
[۳۷]. همان، ج ۴، ص ۴۹۸، ح ۴.
[۳۸]. همان.
[۳۹]. اصول کافی، ج ۴، ص ۵۰۱، ح ۱۵ (باب حقّ الجوار).
[۴۰]. همان، ج ۴، ص ۵۰۱، ح ۱۶.
[۴۱]. من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۳۳۸.
[۴۲]. اصول کافی، ج ۴، ص ۵۰۱، ح ۲ (باب حق الجوار).
[۴۳]. همان.
[۴۴]. معانی الاخبار، ص ۵۲.
[۴۵]. وسائل، ج ۲، ص ۴۸۴ (احکام المساجد)؛ خصال صدوق، ص ۱۱۴.
منبع: حر عاملی، محمد بن حسن، (۱۱۰۴) / محمد علی فارابی، یعسوب عباسی علی کمر، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ دوازدهم، (۱۳۸۹).
منبع: کاروان صادقیه
