موارد جواز سوء ظن و بدگمانی

در برخی از موارد بطور مصداقی و موردی جایز است که انسان بدگمان باشد نه خوش گمان؛ زیرا اگر این گونه عمل نکند؛ زیان خواهد کرد و آسیب می‌بیند. خوش گمانی زیاد موجب سوء استفاده دیگران می‌شود و شخص از جایی که خوش گمان است، ضربه می‌خورد.

الف) در برخی از محیط‌ها، زمان‌ها و شرایط

هرگاه فساد در محیطی به صورت یک خوی غالب درآید و آلودگان غلبه پیدا کنند، حسن ظن در چنین شرائطی نه تنها از فضایل اخلاقی نیست بلکه ممکن است انسان را گرفتار عواقب ناگواری کند.

حضرت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در اینباره می‌فرمایند: هر گاه درستی و پاکی بر روزگار و مردمش حکمفرما شد، اگر کسی به دیگری بی آنکه گناهی از او آشکار شود گمان بد برد ستم کرده است و هرگاه فساد و نا راستی بر روزگار و مردم آن چیره شد، اگر کسی به دیگری گمان نیک برد و خوش بین باشد، فریب خورده است. ^{(نهج البلاغه: الحکمه ۱۱۴.)}

امام صادق (علیه السلام) نیز می‌فرماید: اگر روزگار، روزگارِ ستم باشد و مردمش اهل نیرنگ؛ اطمینان کردن به تمام افراد درماندگی است. ^{(تحف العقول: ص ۳۵۷)}

ب) در مسائل امنیتی و اطلاعاتی

در مسائل امنیتی و اطلاعاتی که به سرنوشت جامعه مربوط است نمی‌توان با خوش بینی به هر حرکتی در جامعه نگاه کرد، بلکه باید در آنجا حسن ظن را کنار گذاشت و با احتیاط لازم با این گونه حرکات برخورد کرد؛ تمام حرکات مشکوک باید زیر نظر باشد و پیرامون آن تحقیق شود. اگر بعد از تحقیق دلائل روشنی بر انجام کار خلاف توأم با نیت سوء به دست آمد تعقیب گردد.

ج) در برخورد با دشمنان

از موارد دیگری که سوء ظن نه تنها جایز است بلکه ممکن است واجب باشد در برابر دشمنان است. ممکن است دشمن دم از صلح و دوستی و محبت و تغییر رویه بزند و دست دوستی به سوی ما دراز کند. در این گونه موارد هرگز نباید گرفتار حسن ظن شد و بلافاصله دست دشمن را فشرد و به او اعتماد کرد.

به عنوان مثال انسان با دشمن اگر پیمان صلح بست و آشتی کرد نباید از مکر او خود را ایمن بداند، بلکه باید هوشیار باشد و نسبت به او سوء ظن داشته باشد. امام علی (علیه السلام) ـ در فرمان استانداری مصر به مالک اشتر ـ نوشت: بعد از صلح با دشمنت، از او سخت برحذر باش؛ زیرا گاه دشمن، خود را به تو نزدیک می‌کند، تا غافلگیرت سازد؛ پس دوراندیش و محتاط باش و خوش بینی به دشمن را متهم کن. ^{(نهج البلاغه: نامه ۵۳.)}

د. در حفظ اسرار شخصی و محرمانه

اصولاً خوش گمانی خوب است ولی نه تا جایی که همه اسرار و رازها را به دیگران گفت، بلکه یک رگه‌ای از بدگمانی لازم است تا برخی از اسرار حفظ شود. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: به برادرت اعتماد کامل و تمام مکن؛ زیرا زمین خوردن ناشی از اطمینان کردن، بخشودنی نیست. ^{(تحف العقول: ص ۳۵۷.)}

منبع: کیهان و تبیان