توبه در آیات و روایات

آیات و احادیثی درباره توبه

وَ هُوَ الَّذِى یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یَعْفُواْ عَنِ السَّیَِّاتِ وَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُون – سوره شوری آیه ۲۵

و اوست کسى که از بندگانش توبه می ‏پذیرد و از گناهان در می ‏گذرد و آنچه را که می ‏کنید، می ‏داند.

امیدوار بودن به خدا و مایوس نگشتن از درگاه او

۱- سوره انعام آیه ۱۳۳: و پروردگار بی نیاز شما صاحب رحمتی بسیار عام گستر است.

۲- سوره انعام آیه ۱۴۷: و پروردگار شما صاحب رحمتی وسیع است و عجله در عقوبت گناهکاران نمی کند.

۳- سوره اعراف آیه ۱۵۶ : همانا رحمت و بخشش من تمامی اشیاء و موجودات را فرا گرفته است.

۴- سوره حجر آیه ۵۶ : و گفت ابراهیم(ع) به قومش کیست که مایوس شود از درگاه خدا و رحمت پروردگار به جز گمراهان.

۵- سوره زمر آیه ۵۳ : بگو به بندگانم ای آن کسانی که اسراف نمودید، در ارتکاب گناهان، مایوس و ناامید نشوید از رحمت من البته خدا گناهان شما را تماماً می آمرزد.

۶- یوسف آیه ۸۷ : ناامید نباشید از رحمت خدا که همانا ناامید نمی شود کسی از رحمت خدا مگر مردمانی که کافرند به خدا.

۷- شخصی از امام علی(ع) پرسید: بزرگترین گناه کبیره کدام است؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند: مایوس و ناامید شدن از رحمت الهی. میزان الحکمه جلد ۳صفحه۴۶۲

۸- رسول خدا(ص): اگر آنقدر خطا کنید که خطاهایتان به آسمان رسد و سپس توبه کنید، خداوند توبه شما را می پذیرد؛ از درگاه او ناامید نباشید. نهج الفصاحه صفحه۲۳۱

۹- رسول خدا(ص): گناهکاری که به رحمت خدا امیدوار است از عابد مایوس به درگاه خدا نزدیکتر است. نهج الفصاحه صفحه ۴۷۷

۱۰- رسول خدا(ص): خداوند به داود نبی وحی فرمود: ای داود همانطور که کسی نمی تواند جلوی نورافشانی خورشید را بگیرد، همانطور هم کسی نمی تواند جلوی رحمت وسیع من را به بندگانم بگیرد. کلیات حدیث قدسی صفحه ۱۸۹

۱۱- حدیث قدسی: ای داود قسم به عزت و جلالم که اگر همه اهل آسمان و زمین به من امیدوار باشند، و از من درخواست نمایند و من خواسته و حاجات هر یک از آنها را برآورده می کنم اگر چه خواسته های هر یک از آنان به اندازه هفتاد برابر دنیای شما باشد و انجام این امور برای من مانند این است که هرکدام از شما سوزنی را به دریا فروببرد و آن را بیرون آورد آیا این کار چیزی را از آب دریا کم می کند؟ کلیات حدیث قدسی صفحه ۱۹۵

۱۲- امام حسن عسگری(ع): خداوند متعال خطاب به بندگانش می فرماید: ای بندگان من همه شما گناهکار هستید مگر کسانی را که من از گناه باز دارم. پس هر کس معتقد باشد که من می توانم او را ببخشم و با این حُسن ظَن به من، از من طلب مغفرت نماید هر آینه او را می بخشم و برایم گناهان او هر چند زیاد باشد مهم نیست چه اگر همه مخلوقاتم از اول و آخر زنده و مرده و تر و خشک همه جمع شوند و از رحمت من مسئلت نمایند تمام حاجات ایشان را می دهم و از رحمت وسیع من چیزی کم نمی شود. کلیات حدیث قدسی صفحه ۳۴۱

خداوند بندگان توبه کار را دوست دارد

۱۳- سوره بقره آیه ۲۲۲ : همانا خداوند متعال توبه کنندگان و پاکیزگان را دوست می دارد.

۱۴- سوره طه آیه ۸۲ : بگو به بندگانم همانا من البته آمرزنده کسی هستم که توبه کند و سپس کار نیک نماید و او را به راه راست هدایت کنم.

۱۵- حدیث قدسی: اگر آنهائی که به من پشت کرده اند می دانستند که من چه اندازه انتظار دیدن آنها را می کِشم و چه مقدار مشتاق توبه و بازگشت آنها هستم هر آینه از شدت شور و شوق نسبت به من جان می دادند و تمام بند بند اعضایشان به خاطر عشق به من از هم جدا می شد.

اصرار صلوه صفحه ۱۹

صیاد پی صید دویدن عجبی نیست صید از پی صیاد دویدن مزه دارد

۱۶- حضرت باقر(ع):خداوند به توبه بنده اش خوشحال تر است از مردی که عقیم است و سپس دارای فرزند می شود و از شخصی که گمشده اش را پیدا می کند و از تشنه ای که درحال جان دادن به آب می رسد. میزان الحکمه جلد ۱ صفحه ۵۴۷

۱۷- حضرت باقر(ع): هرگاه مردی در شب تاریک شتر و توشه و اهل و عیالش را در بیابانی گم کند و سپس در حین تلاش برای یافتن ایشان یک مرتبه ایشان را بیابد چقدر خوشحال می شود پس خداوند متعال بیشتر از این شخص نسبت به بنده اش که توبه می کند و به سوی او باز می گردد، خوشحال می شود. اصول کافی ج ۴ صفحه ۱۶۷

روایت شده که خداوند شادمانتر است به توبه بنده مومنش از مردی که در بیابان قافله ای است ، در هنگام حرکت قافله شتر او گم می شود ، شبی بسیار تاریک است در آن تاریکی میان بیابان از شتر خود جستجو می نماید ، کاروان حرکت میکند آن مرد به همراه خود نه خوراک و نه آبی دارد آنقدر در پی شتر تفحص میکند تا مایوس میشود با یک دنیا یاس و نا امیدی به جای اول ( فرودگاه قافله ) برمیگردد ، در آن تاریکی سر به زانو میگذارد ، تنها است وسیله دفاع ندارد هر آن منتظر است حیوانات درنده به او حمله کنند و پاره پاره اش نمایند در چنین موقعیت حساسی اگر شخصی پیدا شود شترش را به او بدهد و سوارش کند بگوید حرکت کن تا تو را به کاروان برسانم ، با این خصوصیات آنمرد از پیدا شدن چنین شخصی چقدر شاد و مسرور میشود خداوند از توبه بنده اش بیش از مرد عقب مانده از کاروان ، سرور و خوشحالی دارد. انوارنعمانیه صفحه ۸۸ ، پند تاریخ جلد ۴ صفحه ۲۳۱

توبه و پشیمانی از کارزشت

۱۸- سوره نساء آیه ۱۱۰: هر کس بدی کند یا ظلم کند به نفس خود با ارتکاب گناهان و سپس آمرزش بخواهد از خدا و توبه نماید خدا را آمرزنده مهربان می یابد.

۱۹- سوره شوری آیه ۲۵: اوست خداوندی که قبول می کند توبه را از بندگان خود و در می گذرد از بدیهای ایشان هر قدر که بد کرده باشند و می داند آنچه را که می کنید در پنهان و آشکار.

۲۰- سوره اعراف آیه ۱۵۳ : و آن کسانی که عملهای بد کردند و توبه نمودند بعد از اعمال زشت خود البته پروردگار تو آمرزنده مهربان است و توبه ایشان را قبول نماید.

۲۱- سوره رعد آیه ۲۷ : و خدای تعالی هر که را به سویش تضرع و ناله و توبه کند، توبه اش را می پذیرد.

۲۲- سوره اسراء آیه ۲۵ : خدا هر که را که با نیت پاک به درگاه او تضرع و توبه کند البته خواهد بخشید.

۲۳- حضرت صادق(ع): نیست بنده ای که گناهی کند سپس پشیمان گردد جز اینکه خداوند قبل از آنکه آن شخص به زبان از او طلب آمرزش و استغفار کند او را می آمرزد. اصول کافی جلد ۲ صفحه ۴۲۷

۲۴- رسول خدا(ص): توبه دری دارد که پهنای آن به اندازه وسعت مشرق تا مغرب است و تا خورشید از مغرب طلوع نکند، این در بسته نمی شود. نهج الفصاحه صفحه ۱۷۷

۲۵- حضرت صادق(ع): روز قیامت در موقف سنجش اعمال، هرگاه شخص گناهکار در مقام عذرخواهی بگوید: پروردگارا نادان و بی خبر بودم اسیر شهوت و غضب بودم گرفتار هوی و هوس بودم و در مقاومت شیطان عاجز بودم. در جواب تمام عذرهایش به او گفته شود مگرنه این است که باب توبه را بر تو گشود بودیم؟آیا سختگیری شده بود؟ آیا برای توبه شرائط سخت و بیرون از قدرت قرار داده بودیم؟

۲۶- حضرت کاظم(ع): دوست ترین بندگان در پیشگاه خدا آنهائی هستند که وقتی در فتنه گناه واقع می شوند بسیار توبه کنند. اصول کافی ج ۲ صفحه ۴۳۲

۲۷- امیرالمومنین(ع): عجب دارم از کسی که از رحمت خدا ناامید می شود و حال آنکه محو کننده گناهان را در اختیار دارد. از حضرت پرسیده شد : محوکننده گناهان چیست؟ فرمودند: توبه و استغفار و نیز فرمود: خود را با استغفار معطر و خوشبو سازید تا بوهای بَدِ گناهان شما را رسوا نکند. عین الحیوه صفحه ۱۸۷

۲۸- رسول خدا(ص): هیچ کس نزد خدا محبوبتر از جوانِ توبه کار نیست. نهج الفصاحه صفحه ۵۵۴

۲۹- رسول خدا(ص): گاهی بنده ای گناهی می کند و به واسطه آن به بهشت می رود. زیرا گناهانش پیوسته در خاطرش است و او بخاطر همین دائم در حال پوزش و استغفار از خدا می باشد. نهج الفصاحه صفحه ۲۳۱

توبه حقیقی و نشانه های آن

۳۰- سوره تحریم آیه ۸ : ای کسانی که ایمان آوردید، به سوی خدا توبه کنید توبه ای نصوح امید است که او بپوشاند گناهان شما را و شما را وارد باغهائی در بهشت کند که در زیر آن نهرهای زیبا جاری است.

۳۱- حضرت صادق(ع): ابوالصباح کنانی گوید از حضرت صادق(ع) درباره قول خدای تعالی سوره تحریم آیه ۸ پرسیدم فرمودند: منظور از توبه نصوح این است که بنده از گناه توبه کند و تصمیم بگیرد که دیگر به آن گناه باز نگردد. اصول کافی جلد ۴ صفحه ۱۶۸

۳۲- حضرت رضا(ع): کسی که از گناهی توبه کند در حالی که از آن دست برنداشته و آن را بجای می آورد همچون مسخره کننده پروردگار خویش است. اصول کافی جلد ۴ صفحه ۱۷۲

* توبه بر لب شبحه بر کف دل پر از شوق گناه – معصیت را خنده می آید ز استغفار ما *

۳۳- حضرت صادق(ع): توبه از گناهان شرایطی دارد که از جمله آنها عبارتند از:

۱- همواره انسان در برابر خدا اعتراف کند به گناهانی که انجام داده که این یادآوری او را از غرور و ارتکاب دوباره گناهان باز می دارد.

۲- پشیمانی واقعی از گناهانی که قبلاً انجام داده است.

۳- از اینکه در مابقی عمر مجدداً مرتکب گناه شود، ترسان باشد.

۴- از اینکه خلاف امر خدا را انجام داده و نتوانسته اطاعت خدا را بکند، گریان و متاسّف باشد.

۵- همواره نفس خود را از میل به شهوات باز دارد.

۶- آنچه از واجبات به گردن او مانده قضایش را بجای آورد و حقوقی را که بر عهده دارد به جای آورد.

۷- از هم نشینان و دوستان بد دوری کند.

ترجمه مصباح الشریعه

۳۴- حضرت صادق(ع): ابوبصیر گوید: به امام(ع) گفتم: معنی توبه نصوح چیست؟ فرمود: یعنی توبه از گناهی که هرگز دیگر به آن بازنگردد گفتم: پس کدامیک از ماست که بتواند این کار بکند فرمود: ای ابوبصیر به راستی که خداوند آن بندگانش را که زیاد فریب بخورند و زیاد توبه کنند را دوست می دارد. اصول کافی جلد ۲ صفحه ۴۳۲

۳۵- امیرالمومنین(ع): شخصی در حضور مولا علی(ع) گفت: استغفرالله. حضرت فرمودند: ساکت باش مادرت به عَزایت گریه کند. آیا می دانی استغفار چیست؟

استغفار ، کار مردان عالی مقام است که شش شرط دارد:

۱- پشیمانی و حسرت از اعمال گذشته

۲- عزم بر ترک گناه برای همیشه

۳- اداء کردن حقوق مردم که بر عهده اش است

۴- اداء کردن حقوقی که از جانب خدا بر او واجب بوده و قضاء شده

۵- آنچه از گوشت بدنش از حرام روئیده با گرسنگی و غم و اندوه و گریه بر گناهان آبش کند تا پوست به استخوان رسیده و از نو گوشت بروید

۶- زحمت عبادت را به خود بچشاند چنانچه خوشی و شیرینی گناه را به خود چشانده است. وسائل الشیعه ج ۱۱ صفحه ۳۶۱

۳۶- امام باقر(ع): هر گناه نشانه های توبه از توبه کنندگان آشکار نگردد، او توبه کننده حقیقی نیست و آن نشانه اینهاست:

۱- آن کسانی که ادعای حقی بر او دارند، را راضی کند.

۲- نماز و سایر اعمال دینی اش که قضاء شده اعاده نماید

۳- در برابر مومنان و بندگان متواضع باشد

۴- خود را از هواهای نفسانی و شهوانی حفظ کند. میزان الحکمه ج ۱ ص۵۴۸

توبه واقعی گناهان را از بین می برد و به نیکیها تبدیل می کند

۳۷- سوره فرقان آیه ۷۰ : و آن کسانی که از گناهان توبه کنند و با ایمان به خدا عمل صالح به جای آورند، پس خداوند گناهان آنها را می آمرزد و گناهانشان رابه نیکیها تبدیل می کند.زیرا که خداوند در حق بندگانش بسیار آمرزنده و مهربان است.

۳۸- حضرت صادق(ع): هنگامی که بنده ای توبه حقیقی کرد خداوند او را دوست می دارد و در دنیا و آخرت گناهان او را می پوشاند و هر چه از گناهان که دو فرشته موکل بر او برایش نوشته اند از یادشان ببرد و به اعضای بدنش وحی می کند که گناهان او را پنهان کنید و به نقاطی از زمین که او در آنجا گناه کرده است فرمان می دهد که گناهان او را پنهان کنید. اصول کافی جلد ۴ صفحه ۱۷۳

۳۹- سوره انفال آیه ۳۸ : بگو ای پیغمبر به کسانی که کافر شدند اگر پایان دهند بر گناهان و کردار زشت خویش که در گذشته کردند و توبه کنند، پس می آمرزد خداوند گناهان پیشین ایشان را.

۴۰- پیامبر اکرم (ص): گروهی نزد رسول خدا(ص) آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا(ص) ما در زمان جاهلیت اعمال زشتی انجام داده ایم و اکنون که ایمان آورده ایم از آن اعمال خویش پشیمان هستیم حال خدا با ما بعد از مرگ چگونه برخورد می کند؟ حضرت در پاسخ فرمودند: خداوند از قلوب شما آگاه است اگر شما واقعاً از گناهان گذشته خویش ناراحت باشید و از هم اکنون که ایمان آورده اید تصمیم داشته باشید که به آن گناهان باز نگردید خداوند طبق همین نیت با شما برخورد می کند و گناهانی را که شما در گذشته انجام دادید را هم می آمرزد. اصول کافی جلد ۳

۴۲- سوره اسری آیه ۲۵ : و پروردگار شما به آنچه در نفسهای شماست داناتر است اگر نیکوکار شدید، پس او برای گروندگان آمرزنده می باشد.

توبه و انجام اعمال نیک و جبران گناه

۴۳- سوره توبه آیه ۵ : پس اگر توبه کردند و نماز را برپا داشتند و مال خود را پاک کردند همانا خدا را آمرزنده و مهربان می یابند.

۴۴- قصص آیه ۶۷ : و اما هر که توبه کرد از گناهان و ایمان آورد و اعمال صالح انجام داد پس امید است که از رستگاران باشد.

۴۵- انعام آیه ۵۴ : نوشته است پروردگار شما بر ذات مقدس خود رحمت را برای آن کسانی که از روی جهالت گناه نمودند و پس از آن توبه کردند از عمل بد خود و اصلاح کردن امور خویش را پس خدا آمرزنده مهربانست.

۴۶- رسول خدا(ص): مردی نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و عرض کرد گناهانم بسیار شده اند و اعمال نیکم اندک است. پیامبر(ص) فرمودند: سجده های بسیار به جای آور چرا که سجده گناهان را آنچنان می ریزد که باد برگهای درختان را می ریزد. بحارالانوار جلد ۸۵ صفحه ۱۶۲

۴۷- پیامبر اکرم(ص): بعضی از گناهان هستند که نماز و صدقه و سایر اعمال نیک آنها راجبران نمی کند شخصی پرسید: پس جبران آن با کدام عمل است؟

آن حضرت فرمودند: تحمل سختی هایی که از جانب کسب و کار به انسان می رسد. بحارالانوار جلد ۷۳ صفحه ۱۵۷

۴۸- رسول خدا(ص): شخصی از رسول خدا(ص) پرسید: چه چیزی گناهان مرا پس از استغفار نابود می کند؟ پیامبر (ص) در پاسخ فرمودند:

۱- اشک ریختن بر گناهان

۲- خصوع و فروتنی در مقابل خدا و بندگانش

۳- بیماریها میزان الحکمه ج ۳ صفحه ۴۶۲

۴۹- حضرت رضا(ع): هر که قادر نباشد بر چیزی که کفاره گناهان خود را بدهد صلوات بر محمد و آل محمد بسیار بفرستد که گناهانش را در هم می شکند. عین الحیوه صفحه ۴۱۵

۵۰- حضرت صادق(ع): هر کس کار بدی بکند تا هفت ساعت از روز مهلت دارد پس اگر در این مدت سه مرتبه بگوید :

« استغفرو اللهَ الَّذی لا اِله الّا هُوَ الحَیُّ القَیوم ذُوالجَلالِ وَالاِکرامِ و اَتوبُ اِلَیه » خدا گناهانش را بیامرزد. اصول کافی جلد ۴ صفحه ۱۷۱

البته استغفار شرط هایی دارد که مولا علی (ع) آنرا در حدیثی بیان نموده اند :

امیرالمومنین(ع): شخصی در حضور مولا علی(ع) گفت: استغفرالله. حضرت فرمودند: ساکت باش مادرت به عَزایت گریه کند. آیا می دانی استغفار چیست؟

استغفار کار مردان عالی مقام است که شش شرط دارد:

۱- پشیمانی و حسرت از اعمال گذشته

۲- عزم بر ترک گناه برای همیشه

۳- اداء کردن حقوق مردم که بر عهده اش است

۴- اداء کردن حقوقی که از جانب خدا بر او واجب بوده و قضاء شده

۵- آنچه از گوشت بدنش از حرام روئیده با گرسنگی و غم و اندوه و گریه بر گناهان آبش کند تا پوست به استخوان رسیده و از نو گوشت بروید

۶- زحمت عبادت را به خود بچشاند چنانچه خوشی و شیرینی گناه را به خود چشانده است. وسائل الشیعه جلد ۱۱ صفحه ۳۶۱

۵۱- حضرت صادق(ع): هر بنده ای که گناه کرد، پس برخیزد و وضو بگیرد و دو رکعت نماز به جای آورد و از خداوند طلب آمرزش نماید. برخداست که توبه اش را بپذیرد. وسائل الشیعه جلد ۱۱ صفحه ۳۶۳

توبه به هنگام مرگ قبول نیست

۵۲- سوره یونس آیه های ۹۰ و ۹۱ : هنگامی که فرعون دریافت حقیقت غرق شدن در دریا را گفت: پروردگارا هم اینک ایمان آوردم. گفته شد به فرعون آیا اکنون ایمان آوردی و حال اینکه پیش از این از نافرمانها بودی.

۵۳- سوره نساء آیه ۱۸ : کسانی که به اعمال زشت تمام عمر اشتغال ورزند تا آنگاه که مشاهده مرگ نمایند و در آن ساعت پشیمان شوند و گویند اکنون توبه کردیم ، توبه چنین کسی پذیرفته نخواهد شد.

۵۴- حضرت رضا(ع): مردی از امام(ع) سوال کرد: چرا خداوند فرعون را غرق کرد با اینکه ایمان آورد و به توحید اعتراف کرد. فرمود: زیرا فرعون هنگام دیدن عذاب ایمان آورد و توبه و ایمان در آن لحظات مقبول خدا نیست. بحارالانوار جلد۶ صفحه

توبه ای که پذیرفته نمی شود

وای بر آنان که با دست خود مطلبی می‌نویسند، سپس می‌گویند: این از طرف خداوند است. در قرآن بارها از یهود به خاطر تحریف‌هایی که علمایشان در دین پدید آوردند، انتقاد شده است.

خبرگزاری شبستان: إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُواْ دِینَهُمْ وَکَانُواْ شِیَعًا لَّسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا کَانُواْ یَفْعَلُونَ؛

(ای پیامبر!) تو را با کسانی که دین خود را پراکنده ساخته و گروه گروه شدند، هیچ‌گونه ارتباطی نیست. (تو مسئول آنان نیستی و) سرنوشت کارشان تنها با خداست، آن‌گاه او آنان را به عملکردشان آگاه خواهد کرد. (انعام، ۱۵۹)

تفرقه‌افکنی در دین، یعنی بدعت‌گذاری و تفسیر دین به رأی خود که در قرآن و حدیث، شدیدترین تعبیرات، درباره این‌گونه افراد آمده است. به برخی از این نمونه‌ها توجه کنید:
قرآن می‌گوید: وای بر آنان که با دست خود مطلبی می‌نویسند، سپس می‌گویند: این از طرف خداوند است.

علی (ع) می‌فرماید: هرگاه بدعتی آید، سنتی می‌رود و یکی از وظایف انبیا و علما، بدعت‌زدایی وجلوگیری از تحریف‌هاست.

در روایت آمده است : توبه صاحب بدعت پذیرفته نمی‌شود. خداوند، هیچ عملی را از بدعت‌گذار قبول نمی‌کند.

کسی که به بدعت‌گذار احترام گذارد یا از روی رضایت لبخندی بزند در فروپاشی دین گام برداشته است.

رسول خدا (ص) فرمود: هر گاه در میان امّتم اختلاف شد، هر کس طبق سنت و گفته من عمل کند و سراغ راه و روش دیگران نرود، پاداش صد شهید خواهد داشت.
در قرآن بارها از یهود به خاطر تحریف‌هایی که علمایشان در دین پدید آوردند، انتقاد شده است. درباره حضرت موسی (ع) هم می‌خوانیم: وقتی از کوه طور برگشت و انحراف و گوساله‌پرستی قوم خود را دید از فرط ناراحتی الواح تورات را بر زمین افکند و ریش برادرش که جانشین او بود، گرفت و گفت: چرا امتم منحرف شدند؟

هارون در پاسخ گفت: ترسیدم اگر برای جلوگیری از انحراف‌شان شدت عمل به خرج دهم، مردم متفرق شوند و بگویی چرا مردم فرقه فرقه شدند (تفرقه‌ای که با بازگشت تو هم قابل اصلاح نباشد)

این آیات و روایات، مسئولیت سنگین دین‌شناسان را در حفظ اصالت مکتب و مقابله با انحرافات فکری در عین حفظ وحدت اجتماعی امت بیان می‌کند.

منبع: کتاب دقایقی با قرآن